Violencia-Indarkeria – Zeuk Esan 116111

Gaurkotasunetik interpelatuak: adingabekoek eragindako indarkeria

Haurtzaro eta nerabezaro babeserako alorrean lanean ari garen zerbitzuok, interpelatuak izan gara azken asteetan gazte batzuren inguruan eman diren gertaera bortitzen harira.

Zer egin dugu, zer egiten ari gara, zer egin ahal dugu, gertakari hauek errepika ez daitezen, irtenbiderik lortu ahal dugu? Babesa, zigorra, eskubideak, betebeharrak, etabar. Askoren ahoan dauden hitzak dira, egunotan. Erantzunak ematen saiatzen garen arren, jakin badakigu hauek ez direla errazak.

Gomenigarria litzaiguke galdetzea gaurko gazteria biolentoago ote den. Puntu honetan, helduon artean, gure garaiko bizimoduarekin gaurkoa alderatzea gustoko dugu. Dena dela , borrokak, errietak, liskarrak eta lapurretak betidanik ezagutu izan ditugu.

Kontutan hartu beharko genituzke irispide batzuk, gure iritziz, hausnarkera eramaten baigaituzte. Batetik, egunotan hedabideek plazaratu dizkiguten gertakarieak, inpaktu handia eragin dute gizarte osoan, krudelkeria eta kontrolik gabeko amorrua adierazi duten agresioak izan direlako. Gehiegizko biolentzia agerian utzi dute gertakizun horiek. Hori gutxi balitz, aitona-amona biren aurka gauzaturiko erailketa ere ezagutu izan dugu. Erreferentziak galtzen ari ote gara? Ankerkeria, negusienganako ikuspegi gogorra. Gure garaiko sintomak ote dira hauek?

Ikerketa askoren harira, delinkuentzia-tasa gutxitzera doa, nahiz eta orotara dugun perzepzioa erabat kontrakoa den. Hedabideek badute guztion iritziak eraldatzeko gaitasuna, eta sensazionalismoaz jokatzen den einean, gertakariak puztu egin ohi dira.

Zergatiak anitzak dira. Arazo mentalak egon daitezke medio, desegindako familiak eta oinarrizko gabeziak heziketan, indibidualismoa eta auzo-giroaren desagerpena, emozioak kudeatzeko arazoak, harremanen desafekzioa, besteak beste.

Prebentzioa ezinbestekoa dirudi, baina oroar, nagusioi dagokigun eguneroko bizikidetzako gidaritza gaixo dauden einean, lana ez da makala izango.

Askoren iritzian egurra behar dute bortizki jokatzen duten gazte horiek. Ordaindu beharra badute bai, eta badaude protokoloak horretarako. Kontua da, zer egin zigorraren ondoren? Heziketaren gaitasunean sinisten dugunok horretan aritzen gara, ulertzen (ez justifikatzen) zergatiak, ostean eskuhartzeak egokiak izan daitezen.

Eskuhartzearen oinarria, egindakoaren inguruan erantzunkizuna jorratzea da. Hori da oinarria; emandako minaz kargutzea. Ondoren, hausnarketa lan bat gara daiteke gaztearekin, egindakoa ulertze aldera (justifikatu ez), hori baita gerora begira besteei enpatiaz begiratzen ikasteko bidea; haua da: kosifikatuta duen besteenganako ikusmira, humanizatu beharra.

Adiskidetasuna eta ardura

Agur bero bat blog jarraitzaile guztiei!

Gaurkoan, 116111 zenbakitik heldu zaigun istorio erreal bat elkarbanatuko dugu zuekin.

Bakoitzak bere irakaspena atera dadila, baina azpimarratu nahi dugun lehen gauza, Adiskidetasunaren garrantzia da. Zorte handia daukate arduratzen diren lagun taldea duten horiek!! Hori delako adiskidetasuna; momentu onetan elkarrekin gozatu eta, txarretan, ondoan izan, elkar lagundu, gaizki sentitzen denak ez badu laguntza beharrik ikusten ere.

Zenbaitetan lagun on batek arazoak izaten ditu eta ez da egoerataz jabetzen. Zeuk Esan-en ez dugu inor larritu nahi, baina badira, ordea, arriskutsuak diren egoera batzuk, bizitza bera ere arriskuan jar ditzaketenak. “Adiskidetasuna eta ardura” irakurtzen jarraitu

BIKOTE HARREMAN TOXIKOAK

blogeralko

Orain dela egun batzuk izan zen, nerabe baten deia jaso genuenean; lagunagatik kezkatua zegoen. Neska honen lagunak (Naiara deituko diogu), mutil-laguna dauka (Iker deituko diogu) eta bi urte daramate harreman honetan. 15 urteko gazteak dira biak.

Dei egin zuen neskak (Maite deituko diogu), galdera asko zituen, uneoro; harritzekoa iruditu zitzaidan, galdera guztiak, gai konkretu batzuen inguruan planteatzen zirela: kontrola, hitzezko erasoak, builak…eta antzeko kontuekin lotura zeukaten dudak azaltzen zituen; nire aldetik, konbentzitu zezakeen zerbait bilatzen zegoela iruditu zitzaidan. Denbora xamar aritu ginen hizketan, eta azkenean, Naiara eta Ikerren arteko harremanaz mintzatu zitzaidan.

Maite zenbait gertakariz mintzatu zen; hasieran, gaizki ulertu nituelakoan nengoen, baina ez, etzen hala izan. Jazoera horietatik batzuk transkribatuko ditut ondoren, argiago uler daitezen:

Egoera

Naiara lagun bati idazten ari zaio watsappetik eta Ikerrek, bien bitartean, zeharka begiratzen du nor den gailuaren beste aldean dagoena. Naiarak, barrez eta lagunarekin hizketan jarraitzen du. Ikerrek, mugikorra begiratzeaz konforma ezinik, Naiarari galdetzen dio ea norekin ari den hizketan, eta, zeren inguruan. Naiarak lagun batekin ari dela erantzuten dio baina Ikerrek, hartu berri du Smartphone-a Naiararen erantzuna baieztatu ahal izateko. Naiarak, ekintzaren zergatiaren zein izan den galdetzen dio Ikerri eta honen erantzuna zera da, Naiarak arreta gehiago jarri beharko liokeela dio, lagunarekin hizketan egon beharrean.

Egoera horiek gehiegizkoak zirela zioen Maitek, Naiararen intimitatea ez errespetatzea eta kontrolatzea zela hori. Gainera, Ikerren erantzuna aitzakia besterik ez zela eta Naiararengan zuen konfiantza eza azalerazten zuela zioen Maitek. Horregatik inbaditzen zuen Ikerrek Naiararen intimitatea.

2.Egoera

Naiarak txikitako lagun bat dauka, Jon. Elkarrekin hazi ziren eta gaur egun, lagunarteko harreman zoragarria izaten jarraitzen dute. Iker ez dago batere konforme harreman horrekin; Jonek, Naiararekin lagunarteko harreman bat baino gehiago nahi duela dio Ikerrek, eta Naiara bere neska laguna dela. Naiara Jonekin elkartzen denean,Iker jeloskor jarri eta haserretu egiten da; xantaia emozionala egiten dio neska lagunari: –Naiara, Jon ni baino gehiago maite duzula ematen du; tipo horregatik utziko nauzu?; Naiara, tuntuna zara gero, ez al dakizu Jonek zerbait gehiago nahi duela zurekin?

Naiarak, Jonekin geldituko zela erabaki zuenean, Iker asaldatu egin zen eta Naiara mespretxuz iraindu zuen, ergel deitzetik, beste hainbat adjektibo desatsegin oihukatzeraino (Maitek ez dizkit esan nahi izan, baina imajinatu dezaket hauen larritasun maila zenbaterainokoa den; Ikerrek, Naiararekiko daukan errespetu falta eta konfiantza ezak, asko haserrarazten du Maite.

3.Egoera

Naiarak bere lagunekin zinemara joan nahi du, eta, ondoren, zerbait afaltzera. Iker, ekin eta ekin dabil, Naiara berarekin gera dadin konbentzitu nahirik. Azkenean, amore emanik, Naiara Ikerrekin gelditzen da; neskak badaki Ikerrekin gelditu ezean, azken honek sekulako eztabaida izateari ekingo diola (orain dela gutxi izan zuten bezalakoa). Hau izan zen gertatutakoa:

Naiarak zereginak zituen arratsalderako: pixka bat irakurri, telebista ikusi eta lagunekin buelta bat eman. Ikerrekin aurreko eguneko arratsaldean gelditu zenez, oraingo honetan lagunekin egon nahi zuen. Ikerrek elkarrekin gelditzeko konbentzitu nahi izan zuen, sorpresa bat zeukala esanez. Naiarak bazekien sorpresarena aitzakia besterik ez zela, beste hainbestetan bezala (inoiz ez zen sorpresarik egoten); Naiarak Ikerren eskaintzari uko egin zion eta lagunekin gelditu zen. Arratsalde eder baten ostean, etxera itzuli eta mugikorraren bila joan zen (etxean ahaztu baitzitzaion). Ikerren 20 dei eta 100 whatsapp zituen! Naiarak Ikerri dei egin zion, eta honek, edozer erantzun zion: iraindu egin zuen, ez zuela gehiago bere berri izan nahi, pertsona txarra zela, ez zuela maite, ez zuela berarengan pentsatzen, ez ziola inoiz gehiago hitzik egingo…Naiarak, zer erantzun jakin gabe, barkamena eskatu zion Ikerri, hala sentitu ez arren; esan zion guztia esan ondoren, Naiara errudun sentitu zen eta Ikeri, maite zuela esan zion.

Maitek egoera guzti hauek kontatu dizkit, Naiararen lagun osoona delako eta arduratua dagoelako. Naiarak badaki nolako mina egiten dion Ikerrekin egoteak, baina, laguntza behar du egokiena eta osasuntsuena den erabakia har dezan. Ze, jakin badaki harremana toxikoa dela oso, indarkeria (hitzezkoa, emozionala, psikologikoa etab) dagoela eta hobe dela harremana bertan behera uztea.

Naiarak badaki eta hori da garrantzitsuena. Guztiaz konturatzen da eta horri esker, egoera aldatzeko aukera dauka. Orain, bultzadatxoa falta zaio. Ziur familia eta lagunen laguntzarekin lortuko duela. INORK ez duelako merezi modu horretan tratatzerik. INORK EZ.

Urduri, lagunaren lasaitasun susmagarriaren eraginez

Joan den astean kontsulta berezi bat jaso genuen gure 116111 telefono zenbakian. Maria deituko diogu deia egin zigun neskato nerabeari. Bera, erabat urduri zegoen eta lagun batek, egunak arinago, esan zion kontu batekin hasi zen. Lagun hark esan zion, nola inguru hurbileko gizonezko bat “eskua sartzen saiatu zitzaiola”, nahiz eta askenik lortu zuen alde egitea, “beste barik”.

Dirudienez, lagunak ez omen zion eman aparteko garrantziarik gertatutakoari. Aldiz, Mariak ezin zuen utzi pentsatzea lagunak kontatutakoaz, eta horren harira deitu zigun aholku eske.

Mariaren deia adibide ona dugu, nagusien blogego azkenengo postean aipatutako “angustia”k, inguruan duen eragina nolakoa den hobeto ulertzeko. Nahiz eta berari ez zitzaion gertatu ezer, lagunak kontatutakoa erabat mehatxugarria iruditu zitzaion, eta baita barrenean urduritasun bitxia sortu ere.

Adi entzun eta lasaiaraztea izan zen hastapeneko lana, Mariarekin. Laguna nahiko trankil zegoenez, berarekin hitzegitea aholkatu ziogun. Asken finean, ondo etorriko zitzaion Mariaren preokupazioaren lekukotasuna, eta baita haren ikuspegia ere. Horrelako kontuak ez dira, inolaz ere, ahuntzaren gauerdiko eztula, eta gaur norberari gertatzen zaiona, bihar beste bati gerta dakioke, are gehiego neurririk hartzen ez bada.

Ohitura dugun modura, lagurari luzatzeko konbidapena zeuk esan 116111-era deitzeko, kontu hori guztia lasai tratatzeko, esan genion gure deilari Mariari. Zeresanik ez, komenigarria izan ohi da honelako gertakariak direnean, inguruko nagusi baten babesa eta laguntza aurkitzea.

Luzaroan mintzatu ostean, lasaitu ederra hartu zuen Mariak. Zeharo konbentzituta lagunarekin hizketalditxo bat izateko, agurtu genuen. Oraindik ez digute bueltatu deia, baina badakigu ongi bideratuta utzi genuela kontua.

Gure hobe beharrez egiten omen dute

Hemen uzten dizuet gure lagun batek oparitu digun hausnarketa baten testigantza. Ez dakit zer iritsi izango duzuen irakurri ostean. Dena dela, ematen du edozeni gerta liezaiokeen kontua dela.

“Dardarka daukak familia. Batzuetan gustatuko litzaidake nire gurasoek ez balira ezertaz enteratuko; ez irratirik, ez telebistarik, ez egunkaririk, ez ezer…Behintzat oporraldian. Gauez irteten bagara festara, egundoko matraka entzutea tokatzen zaigu beti.

Ikaratan bizi dira, zerbait itsusia gertatuko ote zaigunaren beldurrak ez die lorik egiten ere uzten. Eta noski, gu gara beraien paranoien pagano bakarrak…Guk ez diegu gugatik sufritzera derrigortzen, kontxo!!! Beti hegoak mozten, euren ikaren aitzakiaz…!!!

Baina, amorrua alde batera uzten dudanean, bapatean ohartzen naiz gurasoen izua ez dela tontakeria hutsa. Joe…ematen du geroago eta eraso gehiago daudela; batez ere, eraso sexistak .Kalea gauez ez da tokirik seguruena, eta horregatik irteten garenean kontzertu batera edo ligatzera, taldean ibiltzea dugu irtenbide bakarra, badaezpada noski. Zu…gurasoen matrakak batetik eta kalean ikaraz ibili beharrak bestetik, izugarrizko ernegua sotzen dit!!

Jakin badakit, beste toki batzuetan askoz ere gehiago sufritzen dutela gurekin alderatuz, eta baita sarritan arrazoirik gabe kexatzen garela ere. Dena dugula. Konforme, ados!!Baina errebelatu egiten naiz honelako biolentziaren aurrean! Ezin dut ulertu zergatik, eta gainera erasoaldia horiek guztiak., gurasoei ematen die arrazoia”

Melendiren abesti baten ondorioz….

Orain dela egun batzuk, Bizkaiko neska baten mezua jaso genuen blog honetan hurrengokoa argitaratzeko eskatuz, denok irakur dezazuen eta laguntza eskaintzen duela sentitzeko.

Kaixo neskak, Nekane naiz, istorio txiki bat kontatu nahi nizueke, beldurrezkoa, baina amaiera zoriontsu batekin….Istorio bat, niretzako, hitz egitea debekaturik dagoen gai bati buruzkoa da….

Orain dela hilabete batzuk, nire lagun mina eta ni pipak jaten ditugun enparantzan geunden, youtube-an Melendi entzuten, izugarri gustatzen zaigu….

Erreprodukzio zerrendan, “La tortura de Lyss” izeneko abestia agertu zen, aita baten bere alabarenganako abusu sexualei buruz hitz egiten duena, oso gogorra da…Ni, momentuan, piztu nintzen eta bere alabaren lañotasuna lapurtu duen aita honen aurkako mezuak botatzen hasi nintzen.

Nire bakarrizketan murgildurik, nire laguna mutu geratu zen baina ez ninduen harritu, astakirten hutsa bainaiz….Baina bat-batean negarrez hasi zen eta ahal izan zuen moduan hurrengokoa esan zidan: “Zuregan konfiantza izugarria daukat, inoiz kontatuko duzula espero dut, bestela….” Eta, momentu horretan, ezusteko berria bota zuen! Nire lagunari buruz dena nekiela pentsatzen nuen, baina ez zen horrela, besarkada izugarria eman nion, mutu geratu nintzen….

Nire laguna eta bere ahizpak bere aitarengandik abusu sexualak sufritu zituzten; egoera, zorionez, ahizpa txikiaren berrikuste batean antzeman zen.Horregatik, euren aitite-amamarekin bizi ziren. Gaur egun, jadanik nagusia da eta psikologoak bizi izan duen guztia berreraikitzen lagundu dio, daukan zauria pixkanaka sendatzeko. Orain, indartsuago sentitzen da nahiz eta ezin ahaztu….

Hortik aurrera, nire laguna laguntzeko denetarik irakurri nuen, gidaliburu bat bilatzen nengoen baina ez da existitzen, bai, ordea, lagundu diezaioketen hainbat profesional….Nik ezin diot ahazten lagundu. Berak esan dit hobeto sentitzen dela kontatu zidan unetik, konfiantzazko pertsonekin sekretua partekatu zuen unetik…Ez dakizue nola lasaitzen nauen hori entzutea!

Imajinatzen nituen baino kasu gehiago daude, %20ko pertsonek abusuak pairatzen dituzte haurtzaroan, zoritxarrez, oso zailak izaten direnak antzematen eta oharkabean mantentzen dira, familia barnean izaten baitira. Sarritan, gainera, amak abusuei buruz kontzienteak izaten dira baina ez dute salatzen, nire lagunaren kasuan bezala. Umeek ez dute abusu hauek saihesteko gaitasuna, nagusiengandik bortxatuta izaten baitira eta inolako babesik gabe…

Hau irakurri ondoren, ZEUK ESAN-etik ISILTASUNA ALDE BATERA uztera eta 116.111 telefonora dei dezazuen gonbidatzen zaituztegu, honelako egoera batean aurkitzen den pertsonaren bat ezagutzekotan, laguntza eskaintzeko. Abusuak sufritu badituzu ez gorde zurekin, kontatzea lehenengo pausua da, zaila da baina jende pilo dago zu ulertzeko prest eta lagunduko zaituena, ez eduki beldurrik, BAKARRIK EZ ZAUDE ETA! Animo pilo eta indarra gure partetik!

MAITE NAU, EZ NAU MAITE, MAITE NAU, EZ NAU MAITE, MAITE NAU, EZ NAU MAITE… EZ NAU MAITE!!!!!

Me quiere, no me quiere- Maite nau, ez nau maite

(Neskaren pentsamenduak)
Txarto tratatzen nau baina maite dut
Bera aldatzeko gai naiz
Nik maitasunagatik edozer jasan dezaket, edozein sufrimendu
Oso jeloskorra da maite nauelako
Erlazio txarra daukagu, baina maite gara

(Mutilaren pentsamenduak)
Maite banauzu egiten duzun guztia konta behar didazu
Maite banau dena kontatuko litzaidake
Ez dut nahi zure laguna Anerekin hitz egin dezazun
Zure mugikorra erakutsi, maite banauzu dena irakurtzen utziko zenidake
Zure iragana ezagutzeko beharra daukat lasai egoteko
Utzi leku horretara joaten maite banauzu

(Gurasoen pentsamenduak)
Bere lagunak galdu ditu
Euren erlazioa gorabeheraz beterik dago, egun on bat, bost gaizki.
Ez doa kalera berarekin ez bada

Etxera behin eta berriz deitzen ari da, batzuetan, 5 aldiz jarraian
Gure alaba aldatzen saiatzen ari da, berak bere burua gustukoa ez duela adierazten du
A zer nolako kontrolatzailea

(Guztion pentsamenduetan)
BIKTIMA IZATEARI UTZIOZU BIZIRIK IRAUTEKO!!!

Foto: Natoosha

Jazarpena erasotzailearen aurka bihurtzen denean

Aupa gure bloga segitzen duzuen neska-mutiloi!!! Aspaldi luzean arazo teknikoak medio, ezin izan dugu ezer idatzi, baina dena konpondu da behingoz.

Gaurko honetan, gure deilari bati gertatutako zergait kontatuko dizuegu. Hori bai, bere datuak aldatuta, jakin ez dezazuen nori buruz ari garen. Ederto, has gaietezen bada.

Joan den ostiralean mutiko batek deitu zigun. Nahastuta, minduta eta urduri zegoen gure mutila. A zelako trantzean zegoen gaixoa.

Bere institutoan gertatzen ari zen bulling kasu baten berri emateko deitu zigun. Dirudienez, neska-mutil talde batek profil faltsuzko kontua ireki omen zuen tuentin, eta horrela urte bete inguruan irainak banatzen ibili omen ziren ikasle baten aurka. Txantxa erabat itsusia mutil honentzako. Jente askok zekien kontua, baina inork ez zuen ezer egiten. Zekitenek isilpean gordetzen zuten sekretua.

Azkenik mutil erasotu hark etxean kontatu zuen dena. Gurasoek hasi ziren ikertzen euren kabuz, eta handik eta hemendik aurkitu zuten profil faltsu horren atzean zeuden koldarren identitatea.

Sei neska-mutil izan dira eraso horiek gauzatu dituztenak. Ostean, beraien gurasoekin hitz egin da, eskolaren laguntza medio, eta zigorrak ere ez dut uste txantxetakoak izan direnik…Ez omen dira jabetu izan bere portaera horrek hainbeste min ekar ziezaiokeenik beste mutiko horri. Damuturik omen daude. Ea egia den!!!

Inori ezer egin orduko, galdetu zuen buruari “nola hartuko nuke niri egingo balidate?, gustatuko litzaidake?”. Hau da: beste horren tokian jarri behar gara. Enpatia deitzen zaio honi. Bestearen azalean ipintzea da gakoa, beraz.

Gure deilariak, harrituta, beste kontu bat esan zigun. Antza, erasotzile bati ez omen zioten esan ezer etxean.

“Jakin banekien gurasoengandik ez zuela arreta handirik jasoten, baina…”-esan zigun telefonoz-

Entzun nuenean, pena hartu nuen mutikoagatik eta amorrua gurasoegatik. Egin duena eginda gero, inork ez badio etxean kargu hartzen, zer espero dezakegu? Egindakoak ez omen du ondoriorik izan behar mutil honentzat? Eta gurasoak…zer pasatzen da guraso hauekin?

Zuek duzue boterea!!!

Gogoratzen al zarete hogeita hamar eta berrogei artean zabiltzatenok nola laguntzen genien VHS edo BETA bideoak gurasoei etxean konfigurantzen? Begirada bat botako bagenu, segurazki gogoratuko ginen baita nola beraiek gauza bera egiten zuten aiton-amonekin telefonearen erabilira erakutsiz ere, ezta?

Garai bakoitzak bere aurrerapen teknikoek hoberen barneratzen dituen pertsonak izaten ditu. Bizitzea tokatu izan zaigun sasoi honetan, gazteria dugu internet, mobila, tablests eta hainbat berrikuntzaren erabiltza eta ezagutza tekniko hoberena dutena. Horrela da, zalantzarik gabe.

Gaur eguneko nerabeok eroso muguitzen zarete sare sozial, blog eta kontu horietan. Eta kontua da nagusiok gauza horien jakin minean gaudela…, eta orduan, nor hobeto zuok baino, gurí esku bat botatzeko.

Zuek dakizue, eta gu ikasi beharrean gaude. Ez litzateke ideia ona, paperak une batzuetan aldatzea zuek bihurtu zaitezten gure maisu-maistra, atal honetan behintzat?
Esaiozue zuen gurasoei eta ea animatzen diren!!! Eta zuoi guraso, utzi lasai seme-alabei dakitena partekatzen zuekin etxean, esperientzia dotorea bailitzateke. Aukera polita dela iruditzen zaigu, elkar ulertzean pauso berriak ematen hasteko, Ezta?.
Oharra: Zu, hau ez dugu Zeuk Esanen bakarrik esaten.

Kontrola eta jeloak

Aspaldi entzuten ari gara emakumeen aurkako erasoaldiari buruzko berriak. Nik ez dakit lehen baino kasu gehiago badira edo telebistaren eraginez gehiago direlakoan gauden. Ez dakit, baina sarritan telebistak errealitatea gizendu egiten du, audientzia irabazteko.

Honekin inork ez dezala pentsa tratu txarren arazoa gutxietsiten nagoenik, ezta gitxiagorik ere…!!!. Era askotakoak dira gainera tratu txarrak. Nabarienak fisikoak dirudite, baina psikologikoak ere ondorio latzak dakarte.

Gazteen artean gertatzen den eraso psikologiko klase bati buruz nahi dut zerbait idatzi hemen. Mutil batzut bikotekideaz duten kontrol desogoki eta jeloskortasunaz ari naiz. Kasu batzuetan ematen du zenbat eta jeloskorrago eta kontrol estuago adierazzten duten mutilek are eta maitatuago sentitzen omen direla neskak.

Akats galantean dago horrela pentsatzen duena, zeren maite zaituenak errespetatuko zaitu eta ez dizu libertatea murriztuko, ez baita zure bizkar zaina, zure bikotekidea baizik.

Honelako portaerak susmagarriak dira, eta gutxika hasten dena handi egin daiteke denborearekin.

Ez zaitezte engainatzen utzi horrelako porteerekin, eta ikasi erabakiak hartzen eta gehiegikeriei muga ipintzen